رازهای نهفته در پس بیماری ام‌اس: از اولین نشانه‌ها تا تسخیر درمان‌های نوین
فرارو- بیماری ام اس یا فلج چندگانه بیماری است که مغز و یا طناب نخاعی را درگیر می‌کند و می‌تواند موجب بروز علائم بسیار زیاد و گوناگونی مانند اختلالات بینایی، مشکل در حرکت دادن دست و پا، اختلال احساس لامسه و مشکلات تعادلی شود. این بیماری با شدت‌های مختلفی بروز می‌کند. اگر چه هنوز علت بروز این بیماری به‌درستی مشخص نیست، می‌تواند هر کسی را درگیر کند. متأسفانه این بیماری به احتمال زیاد تا آخر عمر با فرد بیمار خواهد ماند و زنان را بیشتر از مردان مورد حمله قرار می‌دهد. اگر می‌خواهید اطلاعات جامعی در مورد این بیماری داشته باشید، خواندن این مطلب می‌تواند برای شما مفید باشد.
ام اس چیست؟
به گزارش فرارو، اِم اِس یا گرفتگی بافت‌های گوناگون که با نام اختصاری اِم اِس یا MS شناخته می‌شود، یک بیماری التهابی است که در آن غلاف‌های میلین سلول‌های عصبی در مغز و نخاع (دستگاه عصبی مرکزی) آسیب می‌بینند. این آسیب‌دیدگی می‌تواند در توانایی بخش‌هایی از سیستم عصبی که مسئول ارتباط هستند، اختلال ایجاد کند و باعث به وجود آمدن علائم و نشانه‌های زیاد جسمانی شود.
دستگاه عصبی مرکزی از اجزای حیاتی مغز و نخاع تشکیل شده است. علاوه‌بر این تعداد زیادی رشته‌های عصبی به طور مستقیم به مغز متصل شده‌اند که به آن‌ها «عصب جمجمه‌ای» گفته می‌شود. این رشته‌های عصبی شامل «اعصاب بینایی» نیز می‌شوند که چشم‌ها را به مغز پیوند می‌دهند. مغز فعالیت‌های بدنی همچون حرکت و اندیشیدن را کنترل می‌کند و طناب نخاعی مسیر اصلی پیام‌رسانی از مغز به اندام‌های بدن است. پیام‌ها از مغز به همه بخش‌های بدن می‌روند و همگی اعمال خود آگاه و ناخود آگاه را تحت تسلط دارند.
سیستم مرکزی اعصاب از میلیون‌ها عصب تشکیل شده است که وظیفه انتقال پیام‌ها بین مغز و اجزای بدن را بر عهده دارند. این اعصاب پوشیده از الیاف‌های محافظ بنام میلین (نوعی چربی) از تداخل اعصاب باهم جلوگیری می‌کند. در بیماری ام اس سیستم ایمنی بدن شروع به آسیب رساندن به این چربی‌ها می‌کند و با این کار باعث می‌شود انتقال پیام توسط این اعصاب مختل شود و مغز قدرت کنترلی خود بر بدن را از دست می‌دهد. میلین از سلول‌های عصبی با عنوان اولیگودندروسیت در مغز و نخاع تشکیل شده است.
این سلول‌ها چندین بار خود را در اطراف سلول‌های عصبی (آکسون‌ها) می‌تابند تا یک غلاف محافظتی میلین‌دار در اطراف رشته‌های عصبی تشکل شود. میلین باعث افزایش سرعت انتقال سیگنال‌های عصبی در آکسون‌ها می‌شود. میلین در بیماری ام اس مورد حمله سیستم ایمنی بدن قرار می‌گیرد. بیماری ام اس درواقع یک بیماری خود ایمنی است که در اثر حمله دستگاه ایمنی بدن به میلین‌های رشته‌های عصبی، این بافت محافظتی اطراف رشته‌های عصبی از بین می‌روند.
عوامل خطرزا در ابتلا به ام اس چیست؟
پزشکان و محققین نمی‌دانند که چرا ام اس برخی افراد را مبتلا می‌کند و در بقیه افراد ایجاد نمی‌شود. ترکیبی از عوامل از ژنتیک گرفته تا عفونت‌های دوران کودکی در این امر نقش دارند. با این حال عوامل خطرزایی وجود دارند که احتمال ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهند. این عوامل عبارت‌اند از:
۱. سن: اگرچه ام اس در هر سنی اتفاق می‌افتد، این بیماری به طور معمول در افراد سنین ۲۰ تا ۴۰ سال شایع است.
۲. جنسیت: یافته‌های علمی نشان می‌دهد که میزان ابتلا به بیماری ام اس در زنان حدود دو برابر مردان است.
۳. وراثت: ریسک ام اس در افراد دارای سابقه خانوداگی این بیماری بیشتر است. برای مثال چنانچه یکی از والدین یا خواهر و برادر‌های شما به ام اس مبتلا باشد، احتمال ابتلا به این بیماری در شما ۱ تا ۳ درصد است، در حالی‌که در جمعیت کلی این میزان ۰/۱ درصد است. تجربه در دوقلو‌های همسان نشان داده است که وراثت تنها فاکتور دخیل در ابتلا به ام اس نیست. چنانچه ابتلا به ام اس به‌تنهایی فقط با ژنتیک تعیین می‌شد، دوقلو‌های همسان ریسک مشابهی داشتند؛ ولی این چیزی نیست که در عمل اتفاق می‌افتد. درحقیقت چنانچه یکی از دوقلو‌ها مبتلا به این بیماری باشد، احتمال ابتلا در قل دیگر تنها ۳۰ % است.
۴. عفونت: گونه‌هایی از ویروس‌ها با ام اس در ارتباط هستند. درحال حاضر بیش‌ترین تمرکز بر ارتباط بین ام اس با ویروس Epstein-Barr است، ویروسی که باعث منونوکلئوز (افزایش منوسیت‌ها در خون) عفونی می‌شود. این‌که چگونه ویروس Epstein-Barr باعث افزایش احتمال ابتلا به ام اس می‌شود، هنوز به‌درستی شناخته نشده است.
۵. نژاد: سفیدپوستان به‌ویژه خانواده‌هایی با نژاد اروپای شمالی در بیش‌ترین ریسک ابتلا به ام اس قرار دارند. آسیایی‌ها، آفریقایی‌ها و آمریکایی‌های بومی کم‌ترین ریسک را دارا هستند.
۶. عوامل جغرافیایی: ام اس در کشور‌هایی با آب و هوای معتدل معمول‌تر است که شامل اروپا، جنوب کانادا، شمال ایالات متحده، نیوزیلند و جنوب استرالیا می‌شود. به نظر می‌رسد که ریسک این بیماری با عرض جغرافیایی افزایش می‌یابد. کودکی که از یک منطقه پرخطر به یک منطقه کم خطر نقل مکان کرده است و یا برعکس میزان ریسک ابتلا به بیماری متناسب با منطقه جدید سکونت او خواهد بود. چنانچه این انتقال بعد از سن بلوغ باشد، میزان ریسک ابتلا مشابه با محل سکونت اول او خواهد بود.
۷. سایر بیماری‌ها: افراد در صورت ابتلا به یکی از بیماری‌های اتوایمیون همچون بیماری تیروئید، دیابت نوع ۱ و بیماری روده تحریک‌پذیر ریسک افزایش یافته برای ابتلا به ام اس را خواهند داشت.
انواع بیماری ام اس
۱. نوع عودکننده و فروکش‌کننده (RRMS)
در این نوع از ام اس علائم بیماری به طور واضحی ناگهان بروز می‌کنند و بیماری فعال می‌شود و پس از آن دوباره بیماری فروکش می‌کند. در دوره فروکش کردن بیماری علائم ام اس کاملا ناپدید می‌شوند و یا بسیار خفیف هستند و طی این دوره بیماری هیچ پیشرفتی نمی‌کند. در بیشتر موارد بیماری ام اس از نوع «عودکننده و فروکش‌کننده» است.
۲. سندرم ایزوله بالینی (CIS)
در این نوع از بیماری ام اس علائم بیماری تنها یک بار بروز می‌کنند که این مسئله به خاطر تخریب میلین در سیستم اعصاب مرکزی است. دوره بروز علائم تا ۲۴ ساعت طول می‌کشد.
۳. ام اس پیشرونده اولیه (PPMS)
در این حالت عملکرد سیستم عصبی با گذر زمان و با هر بار عود کردن علائم بیماری بدتر و بدتر می‌شود و در واقع بیماری به طور مداوم شدت پیدا می‌کند. البته بیماری همچنان در برخی از دوره‌های کوتاه مدت ثبات پیدا می‌کند و علائم فروکش می‌کنند.
۴. ام اس پیشرونده ثانویه (SPMS)
ام اس پیشرونده درواقع حالت شدت یافته و پیشرفته ام‌اس پیشرونده اولیه است. در این حالت بیماری همچنان در دوره‌های کوتاه مدت فروکش می‌کند؛ اما به طور کلی بیماری به‌تدریج شدت پیدا می‌کند و عملکرد بیمار و میزان ناتوانی او بدتر می‌شود.
علائم بیماری ام اس
۱. کاهش حافظه: کاهش و ضعف حافظه، ناتوانی در تمرکز، صحبت کردن و مشکلات زبانی از اختلالات رایج ناشی از پیشرفت ام اس است که البته خیلی وقت‌ها می‌تواند از علائم شروع این بیماری باشد.
۲. اختلالات جنسی: در بیماران مبتلا به ام اس در مراحل شدید اختلالات جنسی یکی از شایع‌ترین اختلالات در نظر گرفته می‌شود. این وضعیت که در بیشتر اوقات عارضه‌ای غیر قابل پیشگیری است، معمولا یکی از علائم ابتلا به ام اس در نظر گرفته می‌شود.
۳. سرگیجه: این بیماران معمولا در مستقیم حرکت کردن مشکل دارند. درواقع این نداشتن تعادل در کنترل حرکات معمولا با پیشرفت تخریب سلول‌های عصبی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به همین خاطر است که بسیاری از مبتلایان به ام اس برای راه رفتن نیاز به عصا دارند.
۴. دوبینی: دوبینی یا همان اختلالات بینایی به دلیل حمله بیماری ام اس به سیستم عصبی و تاثیر روی عصب بینایی به وجود می‌آید و به طور شایع در مبتلایان به بیماری ام اس دیده می‌شود.
۵. مورمور شدن انگشتان و بی‌حسی: بی‌حسی و مورمور شدن مداوم که معمولا صورت، دست‌ها و پاها را درگیر می‌کند، عارضه شایع بیماران مبتلا به ام اس است که به علت آسیب و تخریب سلول‌های عصبی در مغز و نخاع ایجاد می‌شود. این وضعیت برای فردی که هنوز به بیماری مبتلا نشده و یا برای اولین بار است که آن را تجربه می‌کند، بسیار عجیب به نظر می‌رسد. درواقع بی‌حسی و مورمور شدن می‌تواند در ابتدا به صورت حمله‌ای به فرد آسیب بزند. پاها شایع‌ترین بخش بدن برای بروز این عارضه‌اند.
۶. ضعف و گرفتگی عضلات: اسپاسم‌ها و گرفتگی‌های عضلانی حمله‌ای یکی از علائم آزاردهنده ام اس است. این اسپاسم‌ها شدیدا دردناک هستند و در بخش‌های انتهایی بدن مانند دست‌ها و پاها ایجاد می‌شوند و بعد از چند دقیقه برطرف می‌شوند.
۷. اختلال در کنترل ادرار و مدفوع: بی‌اختیاری در دفع ادرار و مدفوع در بیماری ام اس دور از انتظار نیست. تقریبا ۸۰ درصد بیماران مبتلا به ام اس در کنترل ادرار و مدفوع خود مشکل دارند. این افراد معمولا از احساس دفع ادرار مکرر و ناگهانی در عذاب هستند. مشکل آزاردهنده دیگر در این افراد اسهال مداوم و اختلال کنترل تخلیه روده است. اگر این برای شما یک مشکل شده است، بهتر است هرچه سریع‌تر به پزشک مراجعه و وضعیت خود را بازگو کنید.
۸. بی حالی و افسردگی: ابتلا به بیماری آزاردهنده‌ای مانند ام اس علاوه‌بر آسیب جسمی می‌تواند ابزاری برای شکنجه روحی فرد باشد. بسیاری از مبتلایان به ام اس احساس افسردگی، تحریک‌پذیری و تغییرات خلق و خو را یکی از مشکلات رایج خود بیان می‌کنند.
۹. اختلال در گفتار: گرچه مشکلات گفتار کم‌تر از مشکلات بینایی شایع است، برخی از افراد مبتلا به ام اس لکنت زبان پیدا می‌کنند. این عارضه هنگامی رخ می‌دهد که بیماری ام اس اعصابی که پیام‌های گفتار را به مغز منتقل می‌کنند، تخریب می‌کند. برخی از افراد نیز دچار اشکال بلع می‌شوند.
۱۰. خارش: خارش نوعی اختلال حسی است که ممکن است در ام اس اتفاق بیفتد. نوع شایع‌تر اختلال حسی در ام اس کرخی و گزگز است. از دیگر اختلالات حسی در بیماری ام اس می‌توان به احساس سوزش و یا درد‌های تیرکشنده اشاره کرد. خارش ممکن است ناگهان و با شدت زیاد؛ اما کوتاه مدت روی بدهد و در هر قسمتی از بدن یا صورت می‌تواند احساس شود و با خارش عمومی بدن که درنتیجه واکنش‌های الرژیک به وجود می‌آید، متفاوت است.
این خارش با هیچ نوع بثورات یا قرمزی پوست همراه نیست و از آنجا که منشا عصبی دارد، پماد کورتون روی آن بی‌تاثیر است. گذشته از احساس ناخوشایند این خارش‌ها به خودی خود جای نگرانی ندارند و با مصرف دارو‌هایی مانند کاربامازپین، فنی توئین، گاباپنتین زیر نظر پزشک متخصص مغز و اعصاب قابل کنترل هستند.
۱۱. تشنج صرعی: تشنج‌های صرعی از علائم بسیار رایج بیماری ام اس هستند که از گسترش اختلالات در مناطقی از مغز به نام قشر مغز ناشی می‌شوند. قشر مغز بیرونی‌ترین و البته بزرگ‌ترین بافت عصبی مغز است که مغز را می‌پوشاند و از آن محافظت می‌کند. این علائم به صورت حملات بسیار کوتاه بدون منشا تشنجی و به اشکال گوناگون بروز می‌کنند.
به گزارش فرارو، مثلا ممکن است به شکل درد‌های تیرکشنده برق آسا در صورت و یا هر قسمت از بدن و یا گرفتگی‌های عضلانی در دست یا پا ایجد شود؛ همچنین علامت لرمیت که احساس برق گرفتگی در امتداد ستون فقرات و اندام‌هاست و بعد از خم کردن گردن ایجاد می‌شود، یکی از علائم است. تشخیص دقیق حملات تشنجی از طریق اطلاعات دقیق از خود فرد و همراهان و انجام نوار مغز ممکن می‌شود. معمولا تشنج‌های ام اس خوب کنترل می‌شوند، مشروط بر این‌که داوری مناسب و با مقدار مناسب مصرف شود.
۱۲. سردرد: گرچه سردرد از علائم نادر ام اس است، مطالعات نشان داده است که احتمال بروز سردرد در مبتلایان به ام اس بیش از افراد غیرمبتلاست. در یک گزارش علمی نتیجه‌گیری شده است که احتمال بروز سردرد در ام اس بیش از دو برابر افراد غیرمبتلاست و در گزارشی دیگر محققان یافته‌اندکه در یک سوم مبتلایان به ام اس سابقه سردرد‌های میگرنی وجود دارد.
همچنین در مطالعه‌ای دیگر نشان داده شد که در ۲۰ درصد افراد مبتلا به ام اس سابقه فامیلی میگرن وجود داشته است، درحالی‌که در ۱۰ درصد افراد غیر مبتلا این سابقه در فامیل وجود داشته است. همچنین مشاهده شده است که سردرد‌های میگرنی ممکن است اولین علامت بیماری ام اس باشند. درمان میگرن در زمینه ام اس همانند سایر میگرن‌هاست و لازم است زیر نظر متخصص مغز و اعصاب انجام شود.
۱۳. کاهش شنوایی: کاهش شنوایی از دیگر علائم نادر بیماری ام اس است، به طوری که فقط در ۲ درصد مبتلایان به ام اس روی می‌دهد و به‌ندرت ممکن است کاهش شنوایی علامت آغازگر ام اس باشد. از دست رفتن کامل شنوایی نادرست است و بیشتر موارد کاهش حاد شنوایی به بهبودی تمایل دارد. این شکایت معمولا با علائم دیگر بیماری مانند اشکال تعادل یا اختلال بینائی همراه است. عارضه کاهش شنوایی در ام اس معمولا به دلیل التهاب و تخریب عصب هشتم (عصب شنوایی) در محل ورود آن به ساقه مغز روی می‌دهد؛ اگرچه آسیب هر قسمتی از راه‌های شنوایی در مغز می‌تواند سبب افت شنوایی شود.
افت شنوایی در بیماری ام اس ممکن است به دلایل دیگری باشد که به بیماری ام اس ارتباطی ندارد؛ بنابراین لازم است بیماران مبتلا به ام اس که دچار کاهش شنوایی می‌شوند، با یک متخصص گوش و حلق و بینی مشورت کنند تا از علل دیگری جز بیماری ام اس مطمئن شوند.
تشخیص بیماری ام اس
تشخیص بیماری ام‌اس پروسه پیچیده‌ای است؛ زیرا هیچ تست منفرد و مشخصی برای تایید قطعی ابتلا به ام‌اس وجود ندارد و لازم است که پزشک تمامی علل احتمالی دیگر را که ممکن است موجب بروز علائم شده‌اند، بررسی کند تا مطمئن شود که به مشکل یا بیماری دیگری مبتلا نیستید. برخی از تست‌هایی که برای تایید ابتلا به بیماری ام‌اس ممکن است انجام شوند، عبارت‌اند از:
۱. آزمایشات عصبی (نورولوژیکی): متخصص اعصاب شما را معاینه می‌کند و در حین معاینه به دنبال علائمی مانند تغییر در دید، ضعف دید، حرکات غیرعادی چشم، ضعف در دست و پاها، اختلال در هماهنگی اعضای بدن، مشکل در صحبت کردن و واکنش نشان دادن به محرک‌هاست.
۲. عکس‌برداری ام. آر. آی: اسکن ام. آر. آی می‌تواند وجود آسیب یا زخم در غلاف میلین در مغز و یا طناب نخاعی را نشان بدهد. در بیشتر افرادی که به بیماری ام. اس مبتلا هستند، انجام این عکس‌برداری به تایید تشخیص پزشک (در ابتلا به ام اس) کمک زیادی می‌کند.
۳. آزمون پتانسیل برانگیخته: این آزمون یک آزمون کاملا بدون درد است که در آن مشخص می‌شود مغز شما پیام‌های عصبی را دیرتر از زمان نرمال دریافت می‌کند یا خیر.
۴. پانکسیون کمری (نمونه‌برداری از مایع مغزی-نخاعی): در تست پانکسیون کمری یک سوزن در قسمت پایینی کمر قرار داده می‌شود و مقداری از مایع مغزی نخاعی برای نمونه برداشته می‌شود. تست پانکسیون کمری برای دریافت اطلاعات بیشتر از وضعیت شماست و در صورتی انجام می‌شود که علائم شما یا نتایج به دست آمده از اسکن مغزی غیرعادی باشند.
۵. آزمایش خون: آزمایشات خون معمولا برای بررسی ابتلای بیمار به سایر مشکلات و بیماری‌ها مانند کمبود ویتامین B یا ابتلا به بیماری عصبی نادر به نام نورومیلیت اپتیکا تجویز می‌شوند.
درمان بیماری ام اس
۱. داروها: گرچه درمانی برای ام اس وجود ندارد، “دارو‌های تغییردهنده سیر بیماری” وجود دارند که می‌توانند فراوانی و شدت حملات ام اس را کاهش بدهند. مصرف این داروها می‌تواند میزان آسیب به مغز و نخاع را در طول زمان کاهش بدهد و جلوی پیشرفت معلولیت را بگیرد. تجویز دوز‌های بالای دارو‌های کورتونی هنگام بروز حمله بیماری می‌تواند زمان حمله را کوتاه کند. دارو‌های بسیار دیگری هم برای کنترل علائم آزارنده ام اس مانند اسپاسم عضلانی، بی‌اختیاری ادراری و درد وجود دارند.
۲. کنترل درد: حدود نیمی از مبتلایان به ام اس دچار شکلی از درد می‌شوند که یا ناشی از ایجاد مدار کوتاه در دستگاه عصبی است یا به علت اسپاسم و کشیدگی عضلانی رخ می‌دهد. پزشکان برای تسکین این درد ممکن است از دارو‌های ضدافسردگی و ضدتشنج (که خواص ضددرد هم دارند) استفاده کنند. دارو‌های مسکن و دارو‌های ضداسپاسم نیز ممکن است مورد استفاده قرار بگیرند. درد عضلانی این بیماران معمولا با ماساژدرمانی و فیزیوتراپی هم تسکین پیدا می‌کند.
۳. فیزیوتراپی: اگر ام اس باعث شده است که تعادل، هماهنگی عضلات یا قدرت عضلانی‌تان مختل شود، باید یاد بگیرید چطور خودتان را با این وضعیت تطبیق بدهید. فیزیوتراپی می‌تواند به قوی کردن عضلات، مقابله با سفتی عضلات و مفاصل و افزایش توانایی حرکتی شما کمک کند. کاردرمانی نیز می‌تواند به شما کمک کند هماهنگی عضلات دست‌های‌تان برای لباس پوشیدن و نوشتن را بازیابید و اگر در صحبت کردن یا بلعیدن دچار اشکال هستید، می‌توانید از گفتار درمان‌گر کمک بگیرید.
۴. درمان‌های مکمل: بسیاری از شیوه‌های درمانی طب مکمل یا جایگزین که برای ام اس به کار می‌روند، به طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته‌اند. برخی از افراد می‌گویند طب سوزنی علائمی مانند درد و اسپاسم عضلانی را تخفیف می‌دهد؛ اما پژوهش‌ها برای ثابت کردن این ادعا نتایج قطعی به دست نداده است. همچنین گزارش‌هایی درباره سودمندی تزریق سم زنبور عسل منتشر شده است؛ اما یک تحقیق معتبر ۲۴ هفته‌ای در این‌باره هیچ بهبودی در معلولیت، خستگی و شمار حملات ام اس را با استفاده از این روش درمانی نشان نداده است. اگر می‌خواهید مصرف مکمل‌ها، رژیم‌های غذایی خاص یا سایر روش‌های درمانی غیرمتعارف را امتحان کنید، حتما با دکترتان در این‌باره مشورت کنید.
کنترل بیماری ام اس
اگر پزشک به طور قطع تشخیص داده است که شما به بیماری ام‌اس مبتلا هستید، ممکن است لازم باشد که زندگی خود را به نحوی با بیماری که دارید، انطباق بدهید و در آن تغییراتی ایجاد کنید؛ اما به یاد داشته باشید که شما می‌توانید با انجام درمان‌ها و مراقبت‌های مناسب زندگی طولانی، سالم و فعالی داشته باشید.
۱. مراقبت از خود: مراقبت از خود شامل تمامی کار‌هایی می‌شود که هر روز برای حفظ سلامت فیزیکی و روحی خود انجام می‌دهید، از بروز بیماری‌های دیگر و آسیب‌های احتمالی پیشگیری می‌کنید و با علائم خفیفی که به آن دچار شده‌اید، کنار می‌آیید.
۲. مراجعه منظم به پزشک: شما باید به طور منظم با متخصص مغز و اعصاب در تماس باشید و علاوه‌بر این باید سالی یک‌بار وضعیت فیزیکی شما و روند درمانتان به طور کامل بررسی شود.
۳. غذای سالم و ورزش: داشتن رژیم غذایی سالم و متعادل می‌تواند به شما کمک کند که برخی از علائم بیماری ام‌اس مانند خستگی مفرط و یبوست را بهبود بدهید. استفاده از مواد غذایی سرشار از امگا ۳، ویتامین‌های گروه B، ویتامین D و آنتی اکسیدان‌ها برای بهبود و درمان ام اس بسیار مفید هستند. همچنین داشتن فعالیت فیزیکی و ورزش کردن به صورت منظم هم برای سلامتی و هم برای حفظ چابکی و توان فیزیکی بدن شما مفید است.
۴. ترک سیگار: در صورتی که سیگاری هستید، باید بدانید که ترک سیگار می‌تواند به کند کردن روند پیشروی بیماری ام اس کمک کند.
