پاییز مشهد؛ سفری شاعرانه به آرامگاه بزرگان و زیبایی‌های دیدنی شهر
راهنماتو- اگر چه انتخاب‌کردن شیر در پهنه‌ی دشتی که به شیرپروری شهرت دارد چندان کار آسانی به نظر نمی‌رسد، اما در اندک مجالی که وجود دارد قصد داریم به معرفی آرامگاه تنی چند از بزرگان ادبی یکی از ادب‌خیزترین مناطق ایران برویم.
به گزارش راهنماتو، مشهد، یکی از پایتخت معنوی بسیار مهم ایران، محل نشو و نمای بسیاری از بزرگان علم و فرهنگ بوده است. دفن‌شدن در این شهر فرهنگی، برای بسیاری از افراد، افتخاری بزرگ محسوب می‌شده است. در ادامه این مطلب از راهنماتو، به برخی از این مشاهیر اشاره می‌کنیم:
1. حکیم ابوالقاسم فردوسی
حکیم توس، حکیم سخن، شاعر حماسه‌سرایی که آوازه‌اش نه تنها به گوش فارسی‌زبانان بلکه به گوش جهانیان رسیده است. بسیاری «شاهنامه» فردوسی را در کنار «ایلیاد و ادیسه» از هومر از عظیم‌ترین حماسه‌سرایی‌های تاریخ تمام ملل جهان می‌دانند.
شاهنامه، حماسه ملی ایران، یکی از ارزشمندترین آثار ادبی جهان و بی‌تردید بزرگ‌ترین اثر حماسی به زبان فارسی است. فردوسی با سرودن شاهنامه، نه تنها زبان فارسی را زنده نگه داشت، بلکه هویت ملی ایرانیان را نیز تقویت کرد.
سال‌مرگ و آرامگاه حکیم توس
تاریخ دقیق مرگ فردوسی مشخص نیست. منابع مختلف، تاریخ‌های متفاوتی را برای مرگ او ذکر کرده‌اند که از ۴۱۱ تا ۴۱۶ هجری قمری متغیر است. این اختلاف نظر، به دلیل نبود منابع دقیق و موثق در مورد زندگی شخصی فردوسی است.
علت اختلاف در تاریخ مرگ:
عدم وجود منابع دقیق: منابع اولیه درباره زندگی فردوسی بسیار اندک و اغلب متناقض هستند.
تأثیر عوامل سیاسی و مذهبی: در طول تاریخ، عوامل سیاسی و مذهبی بر ثبت وقایع تاریخی، از جمله تاریخ مرگ افراد، تأثیرگذار بوده‌اند.
آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی، در دل باغی پهناور در ۲۰ کیلومتری شمال شهر مشهد است. این بنای باشکوه که الهام‌بخش آن معماری باشکوه هخامنشیان و به‌ویژه آرامگاه کوروش بزرگ است، در سال ۱۳۴۳ به دستور انجمن آثار ملی آغاز شد و سرانجام در سال ۱۳۴۷ با نظارت مهندس هوشنگ سیحون به اتمام رسید.
نمای بیرونی آرامگاه با ستون‌ها و سرستون‌های الهام گرفته از معماری هخامنشی، شکوه و عظمت این بنای تاریخی را دوچندان کرده است. اشعار حکیم فردوسی که بر روی اضلاع چهارگانه بنا حک شده‌اند، گویی نجوای روح این شاعر بزرگ را به گوش نسل‌های آینده می‌رسانند.
درون آرامگاه، فضایی آرام و روحانی حاکم است که با ۲۰ ستون مرمری در پایین و ۸ ستون در بخش فوقانی، به سبک معماری دوره اشکانی مزین شده است. دیوارنگاره‌های زیبای فریدون صدیقی نیز بر دیوارهای آرامگاه، صحنه‌هایی از روایات حماسی شاهنامه را به تصویر کشیده‌اند.
باغ آرامگاه با مساحتی حدود شش هکتار، فضایی دلنشین برای گردشگران فراهم کرده است. وجود موزه و کتابخانه در این مجموعه، بر غنای فرهنگی آن افزوده است. سالانه بیش از یک میلیون نفر از سراسر جهان به این مکان مقدس سفر می‌کنند تا به حکیم فردوسی ادای احترام کنند و از معماری بی‌نظیر آرامگاه او لذت ببرند.
در طول سال‌های گذشته، آرامگاه فردوسی چندین بار مرمت و بازسازی شده است. در آخرین بازسازی‌ها، بخش فوقانی بنا که در ابتدا توپر بود، میان‌تهی ساخته شد و سقف داخلی آن با کاشی‌کاری‌های زیبا و الهام‌بخش از هنر دوره هخامنشی مزین شد. همچنین، دیوارهای آرامگاه با سنگ‌های منطقه توس نماسازی شدند.
آرامگاهی برای همیشه:
آرامگاه فردوسی، نه تنها یادگاری از یک شاعر بزرگ، بلکه نمادی از هویت ملی و فرهنگی ایران است. این بنا، مکانی است که ایرانیان و دوستداران فرهنگ و ادب فارسی از سراسر جهان برای تجدید میثاق با تاریخ و فرهنگ غنی سرزمین خود به آن مراجعه می‌کنند.
دفن در باغ شخصی: به دلیل شیعه بودن فردوسی، او را در گورستان مسلمانان دفن نکردند و در باغ شخصی خود به خاک سپردند.
تخریب و بازسازی مکرر آرامگاه: آرامگاه فردوسی بارها به دلیل عوامل سیاسی و مذهبی تخریب و بازسازی شده است.
آرامگاه کنونی: آرامگاه فعلی فردوسی در توس، نزدیک مشهد واقع شده و در اوایل قرن بیستم میلادی ساخته شده است.
2. عطار نیشابوری
شیخ فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری، یکی از بزرگ‌ترین عرفا و شاعران ایرانی است که در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری می‌زیست. او نه تنها به عنوان یکی از پایه گذاران ادبیات عرفانی فارسی شناخته می‌شود، بلکه تأثیر شگرفی بر شاعران بزرگ بعدی همچون مولوی و حافظ داشته است.
اگرچه اطلاعات دقیقی از زندگی شخصی عطار در دست نیست، اما می‌دانیم که او در نیشابور متولد شد و به شغل عطاری مشغول بود. عطار علاوه بر شعر، به علوم مختلفی همچون فقه، تفسیر، طب و نجوم نیز آشنایی داشت. وی در طول زندگی خود به بسیاری از سرزمین‌ها سفر کرد و از دانش اقوام و ملل مختلف بر آنچه خود از پیش اندوخته داشت، افزود.
آرامگاه عطار نیشابوری
آرامگاه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، شاعر پرآوازه و عارف بزرگ ایران، یکی از زیباترین و ارزشمندترین بناهای تاریخی ایران است که در شهر نیشابور واقع شده است. این بنا که در قرن نهم هجری به دستور امیر علی‌شیر نوایی ساخته شده، به عنوان نمادی از ادب و عرفان ایرانی شناخته می‌شود.
معماری آرامگاه:
آرامگاه عطار دارای معماری هشت ضلعی و گنبدی شکل است که با کاشی‌کاری‌های زیبا آراسته شده است. چهار در ورودی به این بنا راه دارند و در نمای بیرونی آن، چهار غرفه کاشی‌کاری شده وجود دارد. در مرکز آرامگاه، مقبره عطار و ستونی به ارتفاع سه متر قرار دارد.
تاریخچه آرامگاه:
آرامگاه عطار در ابتدا بنایی ساده و آجری بود که در سال ۱۳۱۴ با تلاش انجمن آثار ملی بازسازی و مرمت شد. در این بازسازی، آرامگاه با کاشی‌کاری‌های زیبا تزیین شد و محوطه‌ای نیز در اطراف آن طراحی شد تا فضایی شایسته برای بزرگداشت این شاعر بزرگ و کمال‌الملک، نقاش مشهور ایرانی، فراهم شود. آرامگاه کمال‌الملک نیز که توسط هوشنگ سیحون طراحی شده، در مجاورت آرامگاه عطار قرار دارد و هردو این بناها به عنوان نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی شناخته می‌شوند.
3. خیام نیشابوری
آنچه خیام را به گوهری یگانه در تاریخ ادبیات فارسی تبدیل می‌کند، اندیشه وسیع اوست. به جد می‌توان خیام را دگراندیش‌ترین شاعرِ ادبیات کلاسیک ایران دانست. تاثیر خیام بر جهان غرب نیز غیر قابل انکار است؛ چنانکه پس از «کتاب مقدس» پرفروش‌ترین کتاب در ممالک غربی در قرن بیستم رباعیات خیام بوده است.
خیام علاوه بر شعر به علومی از قبیل: ریاضیات، فلسفه، نجوم و… نیز تسلط داشت و او را از معدود همه‌چیزدانان تاریخ می‌دانند.
آرامگاه خیام نیشابوری
آرامگاه حکیم عمر خیام، دانشمند، شاعر و فیلسوف بزرگ ایرانی، در باغی زیبا و تاریخی در شهر نیشابور واقع شده است. با مساحتی حدود ۲۰ هزار متر مربع، این باغ فضایی دلنشین را برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است.
تاریخی از فراموشی تا شکوه:
تا پیش از سال ۱۳۱۳، آرامگاه خیام در وضعیت نامناسبی قرار داشت. اما با بازدید گروهی از مسئولان و پژوهشگران از این مکان، تصمیم بر آن شد که بنایی شایسته برای بزرگداشت این دانشمند بزرگ ساخته شود. در ابتدا، بنایی ساده بر روی سکویی سنگی در نزدیکی مسجد محروق ساخته شد.
تولد دوباره با طراحی سیحون:
در سال ۱۳۲۸، هوشنگ سیحون، معمار نامدار ایرانی، طراحی آرامگاه جدید خیام را بر عهده گرفت. او با الهام از اشعار خیام و با در نظر گرفتن معماری سنتی ایران، بنایی زیبا و ماندگار را خلق کرد. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این آرامگاه، هماهنگی آن با طبیعت اطراف است. به گونه‌ای که با تنظیم ارتفاع آرامگاه، شکوفه‌های درختان اطراف بر روی قبر می‌ریزند و آرزوی خیام برای قرار گرفتن گل بر روی مزارش را برآورده می‌کنند.
آرامگاهی با هویت ایرانی:
در طراحی آرامگاه خیام، از عناصر معماری سنتی ایران استفاده شده است. بیست بیت از اشعار خیام نیز با خط تعلیق زیبای استاد مرتضی عبدالرسولی بر روی کتیبه‌های لوزی شکل بنا حک شده است. این کتیبه‌ها، هویت ایرانی آرامگاه را تقویت کرده و به بازدیدکنندگان فرصتی می‌دهند تا با اندیشه‌های عمیق خیام آشنا شوند.
مجموعه‌ای کامل برای علاقه‌مندان:
علاوه بر آرامگاه، این مجموعه شامل کتابخانه، موزه و مهمانخانه نیز می‌باشد. بازدیدکنندگان می‌توانند در کتابخانه به مطالعه آثار خیام و دیگر دانشمندان ایرانی بپردازند، در موزه با زندگی و دستاوردهای خیام بیشتر آشنا شوند و در مهمانخانه اقامتی دلنشین را تجربه کنند.
مهدی اخوان‌ثالث
اکثر ما ایرانی‌ها حتی اگر به کمال با اشعار اخوان‌ثالث آشنا نباشیم، بخش‌ها و بریده‌هایی از اشعار او را خوانده وشنیده‌ایم؛ «هوا بس ناجوانمردانه سرد است، آی!» اخوان یکی از مهم‌ترین چهره‌های ادبی معاصر ایران است. او با زبان فاخر خراسانی‌اش نقش بسیار مهمی در تثبت «شعر نیمایی» داشته است و چه بسا که اگر نیما را بنیان‌گذار شعر نیمایی بدانیم، اخوان را می‌بایست سکاندار و قوام‌بخش آن دانست.
نواده‌ی بر حق حکیم توس، با زیانی که در میان شعرای معاصر ایران، بیشترین شباهت را به زبان فردوسی بزرگ داشت، زادن و آرمیدن را نیز در جوار نیای بزرگش برگزید.
4. مهدی اخوان‌ثالث
مهدی اخوان ثالث، در تاریخ 4 شهریور 1369 درگذشت و بنا به وصیت خودش، در کنار آرامگاه حکیم فردوسی در باغ توس به خاک سپرده شد. اما آرامگاه او برخلاف انتظار بسیاری، بسیار ساده و کوچک است و در گوشه‌ای از باغ، پشت موزه توس قرار دارد.
چرا آرامگاه اخوان ثالث این‌قدر ساده است؟
سادگی آرامگاه اخوان ثالث، حکایت از زندگی پر فراز و نشیب و اندیشه‌های متفاوت او دارد. متأسفانه، در طول زندگی، برخی از اندیشه‌های او مورد پذیرش همگان قرار نگرفت و همین امر بر نحوه‌ی تدفین و یادبود او تأثیر گذاشت.
آرامگاهی برای یادبود
با این حال، آرامگاه اخوان ثالث هر ساله در چهارم شهریور، سالگرد درگذشت او، میزبان دوستداران شعر و ادب فارسی است. در این روز، مراسم یادبودی برای بزرگداشت این شاعر بزرگ برگزار می‌شود. همچنین، تندیسی از نیم‌تنه‌ی اخوان ثالث در کنار آرامگاهش نصب شده است که یادآور حضور پررنگ او در ادبیات معاصر ایران است.
5. حیدر یغما
تا اینجای کار از شعرایی نام بردیم که یا «همه‌چیزدان» بودند یا «حکیم» و… اینبار اما رواست که به چهره‌ای بپردازیم که نظیرش در ادبیات پارسی کمتر یافت می‌شود. «حیدر یغما» معروف به «یغما خشت‌مال». یکی از محروم‌ترین شعرای معاصر ادبیات پارسی که با شیوه متفاوتی که برای زندگی‌کردن برگزیده بود به چهره‌ای خاص و متفاوت در ادبیات فارسی تبدیل شد. یغما اگر چه که از تحصیل به صورت آکادمیک محروم مانده بود اما آنچنان که خودش گفته است: «روان سرکشش (!) در قالب پیکر نمی‌گنجید.»
جنون یغما بر محرومیت او فایق آمده بود و یغما بی‌اعتنا به اینکه عده‌ای معتقدند برای پرواز می‌باید بال و پر داشت، جسم و روحش را بر پهنه‌ی سپهر ادبیات پارسی به پرواز واداشت.
آرامگاه حیدر یغما
آرامگاه یغما در محله شادیاخ نیشابور و در خیابان عرفان واقع شده است. طراحی این بنای ساده و زیبا، الهام گرفته از شغل اصلی یغما یعنی خشت‌مالی است و به همین دلیل، طرحی مربعی شکل دارد.
محلی آرام و تاریخی
آرامگاه حیدر یغما در میان قبرستانی عمومی و در فاصله‌ای نه چندان دور از آرامگاه‌های مشهور خیام، عطار و کمال‌الملک قرار گرفته است. این موقعیت مکانی، به این آرامگاه هویتی تاریخی و ادبی بخشیده است.
بازتابی از زندگی ساده و پرکار
طراحی مربعی شکل آرامگاه، نمادی از سادگی و صراحت در زندگی و شعر حیدر یغما است. این شاعر بزرگ، با وجود نداشتن تحصیلات آکادمیک، اشعاری بسیار زیبا و تأثیرگذار خلق کرد و توانست جایگاه ویژه‌ای در ادبیات معاصر ایران پیدا کند.
