راهکارهایی نوین برای ارتقای پایداری منابع آب

خشایار نادی*: اولین قدم برای احیاء و تعادل بخشی بین منابع و مصارف آب، ایجاد و گسترش اپراتورهای هوشمند مدیریت برداشت از منابع آب زیر زمینی است. برداشت بدون مدیریت از آبهای زیر سطحی که تراز سفره های آب زیرزمینی در بیشتر مناطق کشور منفی شده و در بعضی مناطق با فرونشست زمین این خسارت جبران ناپذیر شده است را کنترل کرد. در سالهای گذشته دولت ها سعی نموده اند در فعالیتی فراتر از وظایف خود و با استفاده از شرکتهای دولتی نسبت به مدیریت برداشت
آب اقدام نمایند، امری که بدلیل آنکه پیاده سازی آن از جنس تصدی است ناکارآمد بوده و نتیجه مطلوب نداشته است. برای رفع این معضل، وزارت نیرو باید با تقسیم بندی جغرافیایی مناسب، نظارت و کنترل برداشت آب زیرسطحی را به اپراتورهای خصوصی صاحب صلاحیت که توانایی نصب سیستمهای هوشمند اندازه گیری برداشت آب را دارند واگذار نماید. خوشبختانه توسعه زیر ساخت ICT در سالهای اخیر امکان بکارگیری ارزان قیمت سامانه های اندازه گیری و قرائت هوشمند را فراهم آورده است. اصلاح سامانه های اندازه گیری  (کنتور های هوشمند)، تحویل آب حجمی به کشاورزی و استفاده از سامانه های مدرن پایش (تله مترینگ) از مهمترین اقدامات این شرکتها خواهدبود. برای جبران هزینه های این شرکت ها ۲۰ درصد از آب صرفه جویی شده از سوی وزارت نیرو به این اپراتورها واگذار گردد تا از محل فروش آن هزینه ها و درآمد خود را تامین نمایند. علاوه بر تنظیم میزان برداشت آب، اپراتورهای هوشمند میتوانند خدمات کشاورزی هوشمند همچون مشاوره کشت، آبیاری، برداشت محصول، اطلاعات بازار محصولات کشاورزی و . . . را به کشاورزان ارائه نمایند. وزارت نیرو باید با بکارگیری حداکثری از اپراتورهای هوشمند به منظور ایجاد رقابت بین آنها و کاهش هزینه ها و تسهیل جایگزینی اپراتورهای ناکارآمد یا متخلف باشد.
در گام بعدی برای بهبود پایداری منابع آب کشور باید رژیم بهره برداری از سدها اصلاح شود.
بهره برداری و ذخیره سازی آبهای کشور، سدها و افزودن بخش محیط زیست به برنامه بهینه باید برنامه ریزی و با جدیت اجرایی شود.
در تعدادی از مناطق و استان های پرآب کشور که سدهای زیادی در آنها احداث شده است. بعلت عدم تزریق معمولی یا مکانیزه به تالابها، دریاچه ها و محیط زیست مشکلات زیست محیطی از جمله بروز کانون های گرد و غبار و فرسایش خاک را ما شاهد هستیم. برنامه بهره برداری آبهای کشور بایستی شامل تامین آب شرب، آب صنعت، آب کشاورزی، آب محیط  زیست، کنترل و مهار سیلاب و تولید برق آبی باشد. تامین نکردن حقآبه محیط زیست نهایتا زندگی شهروندان، کشاورزی، صنعت و بخش هایی را که برای اهمیت آنها آب تخصیص داده شده است به خطر می اندازد.
نکته بعدی سازگاری با شرایط خشکسالی است و از نکات قابل توجه می باشد. تغییر اقلیم و تغییر شرایط زیست محیطی اتفاق ناگواری است که تنها بخشی از آن برگشت پذیر است. بازگشت کامل به شرایط قبل از تغییر در بعضی موارد آنقدر پرهزینه است که به قیمت فشار اقتصادی گسترده بر دامنه وسیعی از مردم تمام شده و در بعضی موارد دیگر
غیرممکن خواهد بود. همانگونه که طبیعت کشورمان در طول قرن ها نشان داده است که همواره دچار تنش های آب و هوایی بوده است و مردم ما با استفاده از ابتکارات و نوآوری ها توانسته اند کشاورزی، صنعت و تجارت خود را باشرایط جدید بگونه ای منطبق نمایند که بدون کاستن از کیفیت زندگی حتی بهتر از قبل به تعامل با طبیعت بپردازند.
نکته قابل توجه بعدی تنوع بخشی به منابع درآمدی بخش کشاورزی می باشد.
علیرغم همه اقدامات قابل انجام برای ارتقاء بهره وری مصرف آب و افزایش استحصال آب، اما ناچارا کاهش کشت در بعضی مناطق کشور با کاهش دسترسی به آب امری اجتناب ناپذیر خواهد بود. برای پیشگیری از عوارض ناشی از کاهش درآمد کشاورزی نظیر مهاجرت به شهرها
و یا گسترش فقر در این مناطق بایستی تنوع بخشی به منابع درآمدی سازگار با کشاورزی را در دستور کار قرار داد. یک روش تجربه شده در سال های گذشته در کشور ایجاد مزارع تولید برق خورشیدی در کنار مزارع کشاورزی است. مزارع خورشیدی نیاز به زمین و تابش خورشید دارند ولی از مصرف آب بی نیاز هستند. نصب آنها بسیار سریع است. درصورت بازگشت احتمالی اقلیم پربارش و امکانپذیر شدن مجدد کشت در دهه های آتی، مزارع
خورشیدی براحتی و بدون برجا گذاشتن عارضه ای در روی زمین قابل جمع آوری و انتقال به مناطق کویری و خشک دیگر هستند. بدین ترتیب در مناطق دچار خشکسالی میتوان اشتغال
را همچنان با درآمد مکفی حفظ کرده و از گسترش بیکاری و فقر دراین مناطق و مهاجرت به شهرها پیشگیری نمود. 

نکته آخر اینکه باید محیط زیست مناطق دارای تنش اصلاح شود. 
دربعضی از موارد برگشت تغییرات زیست محیطی ایجاد شده به حالت اول خود مستلزم دریغ نمودن آب از کشاورزان و صنایعی است که در طول چند دهه گذشته رشد چند صد درصدی داشته اند.

شاید بهتر آن بود از ابتدا توسعه کشاورزی و صنعتی مناطق خاصی از کشور به این حد گسترده صورت نگیرد تا آب تزریق شده به محیط زیست دچار کاستی نگردد ولی اکنون آیا شایسته است طبیعت بعضی از دریاچه ها و تالاب ها را به قیمت بیکاری کشاورزان و صنعتگرانی که طی چند دهه گذشته توسعه یافته اند به حالت قبل بازگردانیم؟ بایستی بدانیم که چه ارزشهایی را بایستی فدا کنیم تا چه چیزهایی را مجددًا بدست آوریم؟ لازم است مطابق مطالعات تفصیلی حتی الامکان روش هایی برای کاربری های جدید این دریاچه ها و تالاب ها ابداع و بکارگیری گردد تا ضمن بهره مندی کشور از شرایط جدید محیط زیستی، اثرات منفی تغییرات رخداده به حداقل رسیده و از بیکاری کشاورزان و صنعتگران در آن مناطق جلوگیری گردد. تزریق مکانیزه آب به تالاب ها و دریاچه ها از جمله اقداماتی است که ضمن نیاز اندک به آب، می تواند طبیعت زیبای محیط زیست را تا حد زیادی احیاء نماید.

*فعال سیاسی