تاریخ و روز شب یلدا 1403 (تاریخچه، آداب و مراسم‌ها)
شب یلدا یا شب چله یکی از زیباترین جشن‌های ایرانی، در طولانی‌ترین شب سال است که در کنار بزرگان خانواده جشن گرفته می‌شود. تاریخچه این شب به گذشته‌های دور و حدود هفت هزار سال پیش بازمی‌گردد. در این مقاله از مجله اکالا می‌توانید با تاریخ و روز شب یلدا ۱۴۰۳ و همچنین تاریخچه و آداب و مراسم‌های این شب آشنا شوید.
شب یلدا یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین جشن‌های ما ایرانیان است که در مورد تاریخچه آن روایات متعددی وجود دارد. در این شب همه افراد فامیل دور هم جمع می‌شوند و با خوردن خوراکی‌ها، میوه‌ها و تنقلات یلدایی این شب را جشن می‌گیرند. مراسم شب یلدا در هر شهر ایران به شکل متفاوتی اجرا می‌شود و همین موضوع جذابیت این شب را چند برابر می‌کند. برای خواندن تاریخ و روز شب یلدا و تاریخچه آن می‌توانید این مقاله را تا انتها مطالعه کنید.
شب یلدا ۱۴۰۳ چه روزی است؟
اگر نمی‌دانید شب چله چه روزی و چند شنبه است باید بگوییم که امسال شب یلدا در روز جمعه ۳۰ آذر برابر با ۲۰ دسامبر ۲۰۲۴ میلادی و ۱۸ جمادی‌الثانی ۱۴۴۶ هجری قمری برگزار می‌شود.
یلدا یعنی چه؟
یلدا یک واژه سریانی است که در قدیم بین مسیحیان رواج داشت. این کلمه به معنای زایش و تولد است. جالب است بدانید که ابوریحان بیرونی از شب یلدا به عنوان میلاد اکبر یاد می‌کند و هنوز معلوم نیست که واژه یلدا چطور وارد زبان فارسی شده است. برخی محققان معتقد هستند که این واژه بعد از مهاجرت مسیحیان اولیه از روم به ایران وارد زبان فارسی شده است.
شب چله یعنی چه؟
شب چله یکی دیگر از نام‌های شب یلدا است و به این خاطر که از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود، به این نام نیز شناخته می‌شود. در تقویم ایرانیان باستان ۲ چله تابستان و زمستان وجود داشت.
چله تابستان از تیر ماه شروع می‌شد و چله زمستان از دی ماه و این چله ها هر کدام به چله بزرگ و کوچک تقسیم می‌شدند. در این تقویم ۴۰ روز ابتدایی چله به عنوان چله بزرگ و ۲۰ روز بعد آن به عنوان چله کوچک شناخته می‌شد.
تاریخچه شب یلدا
شب یلدا یکی از قدیمی‌ترین سنت‌های ما ایرانیان است که قدمت آن به طور دقیق مشخص نیست. هر چند در برخی ظروف سفالی قدیمی اسنادی پیدا شده است که نشان می‌دهد آیین‌های شب یلدا به بیشتر از ۷ هزار سال پیش بازمی‌گردد، اما این شب از حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد و در زمان داریوش یکم به صورت رسمی در تقویم ایرانیان باستان وارد شد.
در مورد دلایل برپایی جشن شب یلدا باورهای مختلفی وجود دارد که در ادامه به ۳ مورد از این روایات اشاره شده است.
۱- پیروزی نور بر تاریکی
گفته می‌شود که شب یلدا شب پیروزی نور بر تاریکی است. در زمان باستان شغل اصلی ایرانی‌ها کشاورزی و دامپروری بود و از همین رو تغییرات آب و هوایی تاثیر زیادی بر روند زندگی مردم داشت.
در آن زمان مردم نور و روشنایی را نماد نیکی و آفریدگار و شب، تاریکی و سرما را نشانه اهریمن و پلیدی می‌دانستند و بر این باور بودند که شب و روز و روشنایی و تاریکی همواره در حال جدال هستند. بلند شدن روزها نشانه پیروزی روشنایی و کوتاه شدن روزها نشانه پیروزی تاریکی است.
۲- شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز آفرینش
قبل از دین زرتشتی در ایران آیین مهر و میترائیسم رواج داشت. در این آیین ایرانیان میترا را می‌پرستیدند. میترا نماینده عشق، محبت، راستی و نکویی است. میترا داور میان جنگاوران بود و دروغگویان و عهد شکنان را مجازات می‌کرد.
مهرپرستان معتقد بودند که شب یلدا، شب تولد میترا، ایزد مهر بود. در آن زمان این باور وجود داشت که در طولانی‌ترین و سردترین شب سال، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد.
۳- شب تولد یک پیامبر
در برخی باورها شب یلدا، شب تولد یک پیامبر است. برخی از مهرپرستان معتقد بودند که در سال ۱۹۶ میلادی و در دوره پادشاهی اشکانیان، یک پیامبر در دریا زاده و توسط ۲ دلفین از آب خارج می‌شود.
بیشتر بخوانید: ایده‌های تزیین تنقلات و میوه‌های شب یلدا در سینی گرد مسی
بررسی شب یلدا در کتاب‌های تاریخی
در آثار الباقیه که در قرن چهارم هجری توسط ابوریحان بیرونی نوشته شده است نوشته شده که نام این شب میلاد اکبر است و مقصود از آن انقلاب شتوی یا زمستانی است. در این روز نور زیاد می‌شود و آدمیان پیروز و دیوان به فنا می‌روند.
جشن یلدا به عنوان جشن نود روز نیز شناخته می‌شود چون از این شب تا نوروز تنها ۹۰ روز فاصله است. در واژه‌نامه برهان قاطع که توسط محمد حسن خلف تبریزی تالیف شده است یلدا به عنوان شب اول زمستان و شب آخر پاییز معنا شده است که گفته می‌شود شبی شوم و نامبارک است.
شب چله از نظر علم نجوم
از روز یکم دی ماه خورشید در زمان طلوع به پایین‌ترین حد جنوب می‌رسد و از آن روز به بعد مسیر جابه‌جایی‌های طلوع خورشید معکوس می‌شود و نقاط طلوع و غروب از سمت جنوب دورتر و به شمال نزدیک‌تر می‌شود. به همین دلیل روزها بلندتر و شب‌ها کوتاه می‌شوند.
آداب و رسوم شب یلدا چیست؟
آداب و رسوم شب چله در ایران باستان تاکنون تغییر چندانی نکرده است و هنوز بسیاری از این آیین‌ها باپرجا هستند. در ادامه این بخش به برخی از آداب و رسوم شب یلدا اشاره شده است.
۱- فال شب یلدا
یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا در ایران، گرفتن فال حافظ است. در شب یلدا بزرگ فامیل نیت می‌کند و این شعر را می‌خواند: ای حافظ شیرازی، و کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی. سپس لای دیوان را باز می‌کند و برای افراد خانواده فال می‌گیرد.
بیشتر بخوانید: فال حافظ شب یلدا ۱۴۰۳
۲- جمع شدن دور آتش
آتش در گذشته نماد خورشید بود و از همین رو در شب یلدا همه ایرانیان دور آتش جمع می‌شدند و معتقد بودند که آتش نحسی و تاریکی اهریمن را نابود می‌کند. بعدها مردم در این شب همگی دور کرسی، بخاری یا یک محل گرم جمع می‌شدند و هنوز هم این آیین به شکل متفاوتی اجرا می‌شود.
۳- شاهنامه خوانی در شب یلدا
شاهنامه خوانی یکی دیگر از رسوم جالب شب یلدا است که در قدیم با شور و اشتیاق بیشتری برگزار می‌شد. هر چند امروزه شاهنامه خوانی در خانواده‌ها کمرنگ‌تر شده است، اما هنوز هم برخی از افراد چنین رسمی را در شب یلدا اجرا می‌کنند.
۴- قصه خوانی
یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم شب یلدا مراسم شعرخوانی و داستان خوانی است. در این شب از قدیم خانواده‌ها دور هم جمع می‌شدند و پیرهای فامیل برای سایر خانواده قصه تعریف می‌کردند. برخی از این داستان‌ها غیرواقعی و تخیلی و برخی دیگر عبرت آموز بودند. این داستان‌ها در هر نقطه از کشور با توجه به فرهنگ آن منطقه متفاوت است.
۵- چیدن سفره شب یلدا
یکی از محبوب‌ترین و زیباترین آیین‌های شب یلدا، چیدن سفره یلدایی است. در این شب همه خانواده انواع میوه، آجیل، شیرینی، شاهنامه، انار و هندوانه را در سفره یلدا قرار می‌دهند و دور آن جمع می‌شوند و طولانی‌ترین شب سال را در کنار اعضای خانواده جشن می‌گیرند.
بیشتر بخوانید: ایده‌های تزیین سفره شب یلدا ۱۴۰۳
۶- خوردن میوه‌های یلدایی
خوردن انار و هندوانه از مهم‌ترین رسوم شب یلدا است که هنوز هم به عنوان مهم‌ترین آیین شب یلدا شناخته می‌شود. انار به خاطر رنگ قرمزی که دارد نماد شادی و خورشید است و اعتقاد بر این بود که خوردن این میوه در شب یلدا موجب افزایش برکت و نیروی باروری می‌شود. جالب است بدانید که در دین زرتشتی انار از درختان بهشتی است که زرتشتی‌ها از شاخه و میوه آن در مراسم دینی خود استفاده می‌کنند.
یکی دیگر از میوه‌های محبوب سفره یلدا، هندوانه است. قرمزی رنگ هندوانه نماد خورشید و یادآور حرارت و گرمای تابستان است. در قدیم باور بر این بود که خوردن هندوانه در شب چله از بدن در برابر سرما و بیماری‌های فصلی محافظت می‌کند. به علاوه هندوانه نیز مثل انار نماد برکت و فراوانی است.
۷- خوردن آجیل شب یلدا
آجیل یکی از محبوب‌ترین خوراکی‌های شب یلدا است که معمولا از ترکیب پسته، گردو، بادام، فندق و میوه‌های خشک تهیه می‌شود. در قدیم آجیل شب یلدا شامل نخودچی و کشمش بود و برخی گندم، نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو را نیز با این آجیل ترکیب می‌کردند.
آداب و رسوم شب یلدا برای عروس
در اکثر شهرهای ایران رسم بر این است که در شب یلدا خانواده داماد برای عروس جدید خانواده‌شان هدایای یلدایی می‌برند. در این روز خانواده داماد، مقداری آجیل، میوه، شیرینی، لباس، طلا و هدیه‌های متنوعی برای عروس آماده می‌کنند و با تزیینات جذاب به خانه عروس می‌روند.
بیشتر بخوانید: ایده‌های تزیین باکس شب یلدایی عروس
مراسم شب یلدا در شهرهای مختلف
شب یلدا در شهرهای مختلف ایران با آداب و رسوم متفاوتی اجرا می‌شود. در ادامه این بخش به برخی از جذاب‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای ایران اشاره شده است.
آداب و رسوم شب یلدا در خراسان
در گذشته خراسانی‌ها در شب یلدا یک چراغ را با خود به مهمانی می‌بردند و از آنجایی که هر مهمان یک چراغ در دست داشت، خانه پر از چراغ می‌شد. از همین رو در خراسان به شب یلدا شب چراغ یا چهل چراغ نیز می‌گفتند. جالب است بدانید که در خراسان به جای هندوانه انار از لبوی خشک شده (پختیک) و شربت و شیرینی مخصوصی به نام کف استفاده می‌شود.
آداب و رسوم شب یلدا در فارس
مردم فارس و شیراز در شب یلدا یک سفره رنگین آماده می‌کنند و دور آن می‌نشینند و حافظ می‌خوانند. یکی از مهم‌ترین رسوم شیرازی‌ها گرفتن فال کلوک است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که هر کس نشانه خاصی در آن می‌اندازد و سپس یک دختر بچه یک نشانه را از کوزه خارج می‌کند. سپس فردی برای هر نشانه یک فال می‌گیرد.
آداب و رسوم شب یلدا در همدان
در این شب همدانی‌ها فال سوزن می‌گیرند. در این مراسم همه دور هم جمع می‌شدند و پیرزنی شعر می‌خواند. پس از هر شعر یک دختربچه بر پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند.
آداب و رسوم شب یلدا در قزوین
مردم قزوین به میوه‌های شب یلدا شب چره می‌گویند و معتقد هستند که خوردن این میوه‌ها در این شب شگون دارد. در این شب قزوینی‌ها سبزی پلو و ماهی دودی درست می‌کنند. مادربزرگ‌های قزوینی می‌گویند که اگر در این شب ننه سرما گریه کند، باران می‌بارد.
آداب و رسوم شب یلدا در گیلان
خوردن هندوانه در شب یلدا برای گیلانی‌ها اهمیت زیادی دارد. برخی از قدیمی‌ها معتقد هستند که خوردن این میوه در شب یلدا از شما در برابر سرمای زمستان محافظت می‌کند. یکی دیگر از رسوم شب یلدا در گیلان خوردن آوکونوس یا آب کونوس است. کونوس همان ازگیل است که شمالی‌ها آن را به روش خاصی آماده می‌کنند و در شب یلدا با گلپر و نمک می‌خورند.
در این مقاله از بخش دانستنی اکالا به تاریخ و روز شب یلدا ۱۴۰۳ و همچنین تاریخچه و آداب و مراسم‌ها اشاره شد. شب یلدا یکی از زیباترین شب‌های سال برای ما ایرانیان است که با برگزار کردن سنت‌های قدیمی و دورهمی‌های خانوادگی دلچسب تر می‌شود.
من مژده شرف عاشوری هستم. سالهاست که به صورت تخصصی در مورد موضوعات مختلف می‌نویسم و ترجمه میکنم. از بازی با کلمات و خلق محتوای تازه لذت میبرم و دوست دارم دنیای اطرافم رو بیشتر از چیزی که میبینم، کشف کنم…
