یعقوب لیث صفاری؛ اولین پادشاه مستقل ایرانی پس از اسلام که بود؟
یعقوب لیث صفاری (۸۴۰–۸۷۹ میلادی) یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ ایران پس از ورود اسلام است. او پایه‌گذار سلسله صفاریان بود و با مبارزه علیه خلفای عباسی، نقش مهمی در احیای استقلال ایران ایفا کرد. یعقوب برخلاف بیشتر فرمانروایان آن دوران، از یک خاندان اشرافی برنخاسته بود؛ بلکه از میان مردم عادی و از حرفه‌ای ساده مانند رویگری (مس‌گری) به قدرت رسید و با شجاعت، مهارت نظامی و حمایت مردم توانست بخش‌هایی از ایران را از سلطه اعراب خارج کند.
۱. زندگی اولیه یعقوب لیث؛ از یک رویگر تا یک فرمانده
۱.۱. تولد و کودکی
یعقوب لیث در سال ۸۴۰ میلادی (۲۲۳ هجری قمری) در روستای قرنین در سیستان متولد شد. سیستان یکی از مناطق قدیمی و مهم ایران بود که از دوران باستان تا آن زمان همواره نقش مهمی در تاریخ ایران داشت. در زمان تولد یعقوب، این منطقه تحت کنترل فرمانروایانی بود که تابع خلفای عباسی بودند.
خانواده یعقوب از طبقه‌ای معمولی یا فقیر بودند. پدرش فردی به نام لیث بود که اطلاعات چندانی از او در منابع تاریخی ثبت نشده است. این نشان می‌دهد که یعقوب برخلاف بسیاری از پادشاهان، از یک خاندان اشرافی یا نظامی برنخاسته بود.
۱.۲. جوانی و ورود به گروه عیاران
در دوران نوجوانی، یعقوب به حرفه رویگری (مس‌گری) مشغول شد. اما زندگی او قرار نبود در همین مسیر باقی بماند. در آن دوران، در سیستان گروه‌هایی به نام عیاران فعال بودند. عیاران جنگجویانی بودند که اصولی مانند عدالت‌خواهی، مبارزه با ظلم، حمایت از مردم فقیر و دفاع از استقلال ایران را دنبال می‌کردند. بسیاری از آن‌ها با حاکمان فاسد و ستمگران محلی مبارزه می‌کردند.
یعقوب به این گروه پیوست و خیلی زود به دلیل شجاعت، هوش نظامی و توانایی‌هایش در جنگیدن به یکی از فرماندهان مهم عیاران تبدیل شد.
۲. آغاز حکومت یعقوب لیث؛ تسخیر سیستان
۲.۱. سقوط حاکم عباسی در سیستان
در آن دوران، سیستان تحت حاکمیت عباسیان بود و فرمانروای آن فردی به نام صالح بن نصر بود که با ظلم و ستم خود باعث نارضایتی مردم شده بود. یعقوب که در میان عیاران و مردم محبوب شده بود، تصمیم گرفت علیه او قیام کند. در ۸۶۱ میلادی (۲۴۷ هجری قمری)، او با نیروهایش به سیستان حمله کرد و پس از نبردی کوتاه توانست صالح بن نصر را شکست دهد و خود به عنوان فرمانروای جدید سیستان بر تخت بنشیند.
این اولین گام یعقوب در مسیر ساختن یک پادشاهی مستقل بود.
۲.۲. اصلاحات یعقوب پس از به قدرت رسیدن
پس از به دست گرفتن حکومت، یعقوب تغییرات مهمی را در سیستان ایجاد کرد:
برقراری امنیت و نظم: او با گروه‌های شورشی و دزدانی که در منطقه فعال بودند مقابله کرد و امنیت را در شهرها برقرار کرد.
تقویت ارتش: یعقوب ارتشی قوی از جنگجویان عیار و سربازان محلی تشکیل داد که بعدها در فتوحات او نقش بزرگی ایفا کردند.
کاهش ظلم و ستم: با برکناری مقامات فاسد و جایگزین کردن آن‌ها با افراد کارآمد، وضعیت زندگی مردم بهبود یافت.
۳. فتوحات یعقوب لیث؛ مسیر استقلال ایران
۳.۱. حمله به کرمان و فارس
پس از تثبیت حکومت خود در سیستان، یعقوب به فکر گسترش قلمرو افتاد. اولین هدف او کرمان بود که تحت کنترل عباسیان قرار داشت. در ۸۶۵ میلادی، او به کرمان حمله کرد و توانست آن را به قلمرو خود ضمیمه کند. سپس در سال ۸۶۷ میلادی، یعقوب به فارس لشکر کشید و این منطقه را نیز تصرف کرد.
۳.۲. فتح خراسان و پایان دادن به حکومت طاهریان
یکی از مهم‌ترین اقدامات یعقوب، حمله به خراسان بود. در آن زمان، خراسان تحت کنترل حکومت طاهریان بود که از سوی خلفای عباسی منصوب شده بودند. یعقوب با نیروهایش به خراسان حمله کرد و در ۸۷۳ میلادی توانست این منطقه را نیز تحت کنترل خود بگیرد و به حکومت طاهریان پایان دهد.
۳.۳. نبرد با خلفای عباسی؛ حمله به بغداد
پس از فتح خراسان، یعقوب به یکی از قدرتمندترین فرمانروایان ایران تبدیل شده بود. او تصمیم گرفت که به بغداد، پایتخت عباسیان، حمله کند و خلفای عباسی را سرنگون کند. در سال ۸۷۶ میلادی، یعقوب با ارتش خود به سمت بغداد حرکت کرد و تا نزدیکی آن پیش رفت، اما در نبردی در حوالی اهواز شکست خورد و مجبور شد عقب‌نشینی کند.
۴. سیاست‌های داخلی یعقوب لیث
۴.۱. تقویت زبان فارسی و هویت ایرانی
یکی از مهم‌ترین اقدامات یعقوب، حمایت از زبان فارسی بود. در آن زمان، بیشتر اشعار و نوشته‌های رسمی به زبان عربی بود. اما یعقوب به فارسی علاقه داشت و روایت شده که وقتی شاعری در دربارش به عربی شعر خواند، گفت: «چیزی بگویید که من هم بفهمم!»
این نگاه یعقوب، زمینه‌ساز رشد زبان فارسی در دوره‌های بعدی شد و باعث شد که سلسله‌های بعدی مانند سامانیان به احیای فرهنگ ایرانی ادامه دهند.
۴.۲. حمایت از مردم عادی
یعقوب برخلاف بسیاری از حاکمان، خود را نماینده مردم عادی می‌دانست و سعی می‌کرد زندگی آن‌ها را بهبود ببخشد. او مالیات‌های اضافی را حذف کرد و با مقامات فاسد برخورد می‌کرد.
۵. مرگ یعقوب و سرنوشت صفاریان
پس از شکست در جنگ با عباسیان، یعقوب به سیستان بازگشت. او در سال ۸۷۹ میلادی در شهر جندی‌شاپور (در خوزستان امروزی) بیمار شد و درگذشت. پس از او، برادرش عمرو لیث صفاری به قدرت رسید و تلاش کرد قلمرو صفاریان را حفظ کند، اما در نهایت این سلسله پس از چند دهه قدرت خود را از دست داد.
۶. میراث یعقوب لیث؛ چرا او مهم است؟
یعقوب لیث یکی از نخستین فرمانروایانی بود که پس از حمله اعراب، ایران را به سمت استقلال هدایت کرد. او پایه‌گذار حکومتی بود که:
برای نخستین بار پس از اسلام، به استقلال ایران فکر کرد
زبان و فرهنگ ایرانی را زنده کرد
با ظلم و ستم مقابله کرد و مردم عادی را حمایت کرد
الگویی برای حکومت‌های بعدی مانند سامانیان و آل‌بویه شد
یعقوب نشان داد که حتی از دل طبقات پایین جامعه هم می‌توان به قدرت رسید و حکومتی مستقل تشکیل داد. اگر یعقوب و امثال او نبودند، شاید احیای هویت ایرانی پس از سلطه عباسیان بسیار دشوارتر می‌شد.
منبع: طرفداری
