سایه سنگین تهدید ناوگانهای در سایه برای جهان / غولی که به بطری باز نمیگردد!
با آنکه بیشتر توجهها به ناوگان در سایه روسیه است، اما به گفته میشل بوکمن فعال در شرکت اطلاعات دریایی ویندورد، کره شمالی «پدرخوانده شیوههای فریبکارانه کشتیرانی» است.
به گزارش تجارت نیوز، بالا گرفتن مناقشه در منطقه خاکستری (Grey-zone) میان غرب و روسیه اکنون هم در دریا و هم در هوا در جریان است. ۱۹ سپتامبر، همزمان با ورود غیرقانونی جنگندههای روسی میگ-۳۱ به حریم هوایی استونی، نیروی دریایی این کشور در خط مقدم تلاش برای مقابله با «ناوگان سایه» جهان را دستورکار قرار دارد؛ کشتیهایی که هویت یا موقعیت واقعی خود را پنهان میکنند. شمار این کشتیها از ۲۰۰ فروند در سال ۲۰۲۲ به حدود هزار فروند رسیده است. برخی مظنون هستند که فراتر از قاچاق نفت تحریمی روسیه، به جاسوسی و خرابکاری در شمال اروپا نیز مشغول هستند.
چالش تازه اروپا
فهرست حوادث دریایی نگرانکننده رو به افزایش است. پلیس در حال تحقیق است که آیا ناوگانهای در سایه مرتبط با روسیه با ورود پهپادهایی که از ۲۲ سپتامبر چندین فرودگاه دانمارک را تعطیل کردهاند، ارتباط داشتهاند یا نه. ۲۸ سپتامبر، آلمان یک ناوچه به کپنهاگ اعزام کرد تا بخشی از پاسخ ناتو قلمداد شود. اوایل همان ماه نیز آلمان یک کشتی به همراه خدمه روس را در کانال کیل به ظن پرتاب پهپاد برای جاسوسی از زیرساختهای حساس توقیف کرد. نمونههایی از حمله به زیرساختهای زیرسطحی نیز وجود دارد: یک نفتکش در سایه به نام ایگل S در کریسمس سال گذشته هنگام بریدن کابلها در خلیج فنلاند توقیف شد.
ایوو ورک، فرمانده نیروی دریایی استونی، یکی از معدود افرادی است که ناوگان در سایه روسیه را بهخوبی میشناسد. او میگوید ناوگان استونی هر روز دهها کشتی در سایه را که از خلیج فنلاند عبور میکنند، ردیابی میکند. اما درباره متوقف کردن آنها اعتراف کرد و گفت: «کار زیادی از ما برنمیآید.» اوایل امسال نیروی دریایی استونی تلاش کرد تانکری به نام جاگوار را که به سمت روسیه میرفت توقیف کند. یکی از ملوانان این تلاش را چنین توصیف میکند: «مثل سگهای کوچک که سعی میکنند به سگ بزرگ برسند.» در این مورد، پس از آنکه روسیه برای محافظت از کشتی جنگندههایش را وارد حریم هوایی استونی کرد، ناچار شدند تعقیب را رها کنند. دریابان وِرک مدعی است پیام کرملین روشن بود: ناوگان در سایه روسیه «منافع ملی حیاتی» است که به هر قیمتی باید حفظ شود.
پیشگامان کشتیرانی پنهانی
با آنکه بیشتر توجهها به ناوگان در سایه روسیه است، اما به گفته میشل بوکمن فعال در شرکت اطلاعات دریایی ویندورد، کره شمالی «پدرخوانده شیوههای فریبکارانه کشتیرانی» است. این کشور تاکتیک «خاموش شدن» را ابداع کرد؛ یعنی خاموش کردن سامانههای شناسایی خودکار (AIS) که موقعیت کشتی را مخابره کرده و انتقال محمولهها در دریا به جای بنادر را تحت تاثیر قرار میدهد.
همزمان ونزوئلا هم از همین روش برای دور زدن تحریمها استفاده کرده است. به گفته بوکمن، این روند پس از حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ «چند برابر شدت» یافت. امروز، کشتیهای در سایه ۱۹ درصد ناوگان نفتکش جهان را تشکیل میدهند. به گزارش شرکت S&P Global بخش عمده این رشد ناشی از حدود ۲۰۰ کشتی «انعطافپذیر» است که بیش از یک کشور تحریم شده را سرویسدهی میکنند.
هویت مبهم، ردیابی دشوار
یکی از دلایل سخت بودن کنترل ناوگان در سایه، هویت مبهم آنهاست. نفتکشها بیشترین تعداد را در دریای بالتیک دارند. چین نیز در تنگه تایوان و دریای جنوبی چین گاهی از کشتیهای کوچکتر، از جمله قایقهای ماهیگیری و یدککشها استفاده میکند. اغلب این کشتیها مستقیما تحت کنترل دولتها نیستند، بلکه توسط شبکههایی از فرصتطلبان اداره میشوند که از ضعف حکمرانی دریایی برای کسب سود سوءاستفاده میکنند.
این شبکهها شامل مالکان (معمولا شرکتهای صوری در حوزههای قضایی مبهم و غیرشفاف)، دلالانِ ثبت پرچمهای جعلی و اسناد بیمه ساختگی هستند. به گفته مارگو گارسیا فعال در مرکز پژوهشی C4ADS در واشنگتن، بسیاری از آنها نه طرفدار روسیه یا چین هستند و نه پیوند ایدئولوژیک دارند: «آنها فقط دنبال سود مالی هستند.»
پرچمهای جعلی و ثبتنام صوری
پنهان کردن هویت کشتیها آسانتر شده است. بهویژه با گسترش پرچمهای ارزانقیمت و ثبت در کشورهای کوچک و فقیر. برای نمونه، شمار کشتیهای ثبتشده تحت پرچم گامبیا از اواسط ۲۰۲۴ تاکنون بیش از دو برابر شده (از ۴۳ به ۹۹ کشتی) و از نظر تناژ ده برابر افزایش یافته است.
پرچمگذاری جعلی (Flag-hopping) – یعنی حرکت کشتیها با چندین ثبتنام مختلف یا حتی استفاده از پرچمهای غیرواقعی – رکوردی تازه در سال ۲۰۲۵ را به نام خود ثبت کرد: نفتکشهای تحریمشده بهطور میانگین تنها در ۴۵ روز پرچم جدید گرفتند. به گفته ریچارد مید، سردبیر نشریه Lloyd’s List، «کشتیها ظرف یک ماه پنج ثبتنام انجام دادند که سه مورد از آن اصلا وجود خارجی ندارد.» ویندورد تخمین میزند بیش از نیمی از نفتکشهای تحریمی جهان اکنون تحت پرچمهای جعلی یا ناشناس در حرکتاند. حتی برای جزیره متیو در اقیانوس آرام یک ثبت جعلی ساختهاند. بوکمن براین باور است: «این کشتیها کاملا بیرون از نظم مبتنی بر قواعد جهانی فعالیت میکنند؛ «مثل یک دهنکجی به دنیا».
ابهام حقوقی و دشواری اجرای قانون
ابهام حقوقی، اجرای قانون را سختتر میکند. از زمان حادثه بریدن کابلها توسط ایگل S در خلیج فنلاند، دادستانهای فنلاند نتوانستهاند اثبات کنند که این کار عمدی بوده یا کشتی – که متعلق به شرکتی در امارات است و تحت پرچم جزایر کوک حرکت میکند – ارتباطی با روسیه داشته است. تایوان هم با مشکل مشابهی روبهروست: یکی از کشتیهایی که ژانویه کابلهایش را برید، بین دو پرچم جابهجا میشد و سه هویت دیجیتالی متفاوت داشت که هیچیک به چین مرتبط نبود.
دولتهای غربی فشار بر کشورهایی با ثبتنامهای گسترده را افزایش دادهاند. پاناما اخیرا اعلام کرد هیچ کشتی بالای ۱۵ سال را تحت پرچم خود ثبت نخواهد کرد. اندیشکده RUSI در لندن پیشنهاد کرد که «گروه ویژه اقدام مالی (FATF) مسئول نظارت بر ثبتنامهای دریایی شود تا رفتار بهتری تحمیل شود».
تاکتیک «آزار حقوقی»
ناتو به واسطه این وضعیت با چالشهایی جدی روبرو است. نیروی دریایی استونی راهبردی را پیش برده که مارک کوهو فعال در مرکز بینالمللی دفاع و امنیت استونی آن را «آزار حقوقی» مینامد: صدا زدن کشتیهای مشکوک با رادیو و درخواست بررسی اسناد بیمه و مدارک دیگر برای اطمینان از پایبندی آنها به استانداردهای ایمنی بینالمللی. بریتانیا ماهانه بیش از ۴۰ کشتی را به این شیوه بازخواست میکند. امسال ناتو ماموریت جدیدی به نام «نگهبان بالتیک» (Baltic Sentry) را برای حفاظت از کابلها و خطوط لوله آغاز کرد.
در تنگه اورسوند میان دانمارک و سوئد، افسران ناو مینیاب فنلاندی نشان میدهند چگونه از پهپادهای زیرآبی، سونارها، حسگرها و غواصان برای پایش کابلها و خطوط لوله استفاده میکنند. خدمه یک کشتی دیگر لتونی توضیح میدهند که چطور با درخواست هویت و ماموریت کشتیها، خرابکاران احتمالی را بازمیدارند.
از زمان آغاز عملیات «نگهبان بالتیک»، هیچ حادثهای از تخریب زیرساختهای زیرآبی رخ نداده است که نشان میدهد تاکتیکهای بازدارنده موثر بودهاند. استونی قانونی تصویب کرده که به نیروی دریایی اجازه میدهد در صورت تخریب زیرساخت حیاتی، به کشتیهای غیرنظامی حمله کند. با این حال، نیروی دریایی غربی که همچنان به اصل «عبور بیضرر» پایبند است، در آبهای بینالمللی اختیار محدودی برای متوقف کردن کشتیهای در سایه دارد، مگر زمانی که تهدید مستقیمی وجود داشته باشد.
غولهایی که به بطری باز نمیگردند
نیروهای دریایی غربی به تازگی فرایند جدیت این نبرد طولانی را درک کردهاند. ناوگانهای در سایه پس از جنگ اوکراین رشد انفجاری داشتند، اما به احتمال زیاد عمرشان از خود جنگ هم بیشتر خواهد بود، چرا که ضعف حکمرانی دریایی را آشکار کردهاند. این ناوگانها به سکویی شناور برای سودجویی مجرمان و نیز برای عملیات خاکستری دشمنان (جاسوسی، ارعاب و خرابکاری) بدل شدهاند؛ اقداماتی که به شکل مداومی توانایی و عزم غرب را میآزمایند. به قول ریچارد مید: «فکر نمیکنم این غول دوباره به بطری برگردد.»
