کشت فراسرزمینی: راهی به سوی امنیت غذایی یا معجزه‌ای در خودکفایی نیابتی؟
اقتصادآنلاین- فرشته رضایی؛ سیاست کشت فراسرزمینی در برخی از کشور‌ها دنبال می‌شود و در واقع آنان میزبان کشور‌های دیگر برای کشت انواع محصول هستند. براساس آمار منتشرشده از سوی سازمان جهانی خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در جهان است و رتبه ۳ تا ۱۹ را در تولید ۲۰ محصول مهم کشاورزی به خود اختصاص داده است. همچنین گزارش مرکز آمار ایران می‌گوید در سال ۱۴۰۰-۱۳۹۹ ایران ۱۵.۷ میلیون هکتار اراضی زراعی داشته که ۱۱.۶ میلیون هکتار از آن زیر کشت محصولات سالانه و ۴.۱ میلیون هکتار تحت آیش (رها کردن زمین به منظور بازیابی و ذخیره مواد آلی) بوده است.
همچنین میزان بارش جوی ایران ۴۱۳ میلیارد مترمکعب و میزان آب تجدیدپذیر کشور ۱۳۰ میلیارد متر مکعب است. بر اساس آمار وزارت نیرو حدود ۸۶ میلیارد مترمکعب از آب کشور نیز در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.
اما کشاورزی در ایران بدون مشکل نیست. یکی از مشکلات آن نظام بهره‌برداری است؛ کوچک بودن واحد‌های تولید محصولات و پراکندگی قطعات اراضی کشاورزی از جمله آن‌هاست که موانعی بر سر راه مکانیزاسیون و استفاده از تجهیزات روز است. به عنوان نمونه اراضی کشاورزی یک بهره بردار در سطح کشور به طور متوسط ۹/۴ هکتار است که در مقایسه با کشور‌هایی مانند کانادا با ۲۷۳ هکتار، برزیل با ۷۲ هکتار، انگلستان با ۷۱ هکتار و آمریکا با ۱۷۵ هکتار اصلا قابل مقایسه نیست و بسیار پایین است.
در حال حاضر ایران با کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی مواجه است. در شرایطی که سوخت و برق به نسبت دیگر کشور‌ها ارزان است، افراد با خرید یک پمپ آب از منابع ناچیز آبی برداشت می‌کنند که خود عوارض دیگری، چون فرونشست را به همراه دارد.
مزیت‌های کشت فراسرزمینی
اگر چه کشت فراسرزمینی به جز موافقان، مخالفان زیادی هم دارد که آنان به کشاورزی درون مرزی بیش از آن تاکید می‌کنند. قیمت‌گذاری دستوری، عدم آموزش کشاورزان با دانش روز، نبود فناوری‌های روز دنیا و عدم واردات ماشین آلات و همچنین نبود مدیریت صحیح آب، به مانعی در برابر توسعه بخش کشاورزی تبدیل شده است. ضمن اینکه به علت کشاورزی سنتی زمین‌های کشاورزی داخل ایران هم اکنون با حداقل ظرفیت در حال فعالیت هستند. با این حال در این گزارش به مزیت‌های این مدل از کشاورزی می‌پردازیم. اولین مواردی که کارشناسان درباره علل توسعه کشت فراسرزمینی به آن اشاره می‌کنند، شرایط اقلیمی و بحران آب است. کشت فراسرزمینی به معنای کاشت انواع محصول در سایر کشور‌ها و واردات آن به ایران است. وقوع خشکسالی در بسیاری از استان‌ها، محدودیت شدید منابع آبی و تأثیر آن بر وضعیت معیشتی مردم موجب شد اکنون در سیاستگذاری‌های کلان کشور با نگاه جدی‌تری به این موضوع نگریسته شود. چنانکه بسیاری از کشور‌ها دریافته‌اند که برای خودکفایی در محصول و امنیت غذایی خود چاره‌ای جز این گزینه ندارند. چند محصول راهبردی کشاورزی در ایران وجود دارد که خودکفایی در آن‌ها همواره از آرزو‌های سیاست‌گذاران بوده است. محصولاتی مانند گندم، دانه‌های روغنی و نهاده‌های دامی.
متخصصان حوزه کشاورزی می‌گویند با به‌کارگیری اراضی کشاورزی خارج از کشور، زمین‌های داخلی به اصطلاح استراحت می‌کنند و باعث می‌شود زمین‌های کشاورزی خاک خود را ترمیم کنند به همین دلیل بهتر است که محصولات راهبردی مثل گندم، خوراک دام و دانه‌های روغنی به‌وسیله کشاورزان ایرانی در خارج از مرز‌های کشور تولید و برای تأمین نیاز‌های داخلی استفاده شود. چنانکه در حال حاضر در کشور‌هایی مانند غنا، ارمنستان، پاکستان، برزیل، تاجیکستان و قزاقستان، کشاورزی فراسرزمینی در حال انجام است.
بر اساس آمار‌های وزارت جهاد کشاورزی ٨٠ میلیون هکتار کشت فراسرزمینی در جهان انجام می‌شود. در حال حاضر سرمایه‌گذاران کشور‌هایی از جمله اردن، ترکیه، مصر، امارات و عربستان سعودی به دنبال کشت فراسرزمینی در کشور‌های اعلام شده هستند. در کشور برزیل، چینی‌ها در حال حاضر دو میلیون هکتار و ژاپنی‌ها نیز حدود یک و نیم میلیون هکتار کشت فراسرزمینی در این کشور انجام می‌دهند.
بر اساس قانون برنامه هفتم توسعه ایران هم باید ۲ میلیون هکتار اراضی کشاورزی در سایر کشور‌ها تا پایان برنامه به این امر اختصاص دهد. وزارت جهادکشاورزی اعلام کرده است که قرار است با کشور‌های هدف از جمله آفریقا، آمریکای جنوبی و CIS (قزاقستان، روسیه، ارمنستان، تاجیکستان، پاکستان، عراق، اندونزی) مذاکراتی انجام شود.
در کشور‌هایی مانند برزیل، آرژانتین و ونزوئلا مزیت‌های فراوانی برای کشت فراسرزمینی وجود دارد که با توجه به بارندگی فراوان در آن کشور‌ها تقریباً تمام کشت‌ها به صورت دیم است و میزان بارندگی در این کشور‌ها ۱۰ برابر ایران و کشت در آنجا ارزان‌تر از ایران تمام می‌شود.
دستاورد کم در کشت فراسرزمینی
در برنامه توسعه هفتم اینگونه تدوین شده است که بتوانیم ۱۰ میلیون تن محصول را از طریق کشاورزی فراسرزمینی تامین کنیم. با این حال این موضوع در کشور به دلیل عدم تمهیدات لازم برای تسهیل کشاورزی فرا سرزمینی با تاخیر همراه شد.
در این زمینه رضا فتوحی، مجری طرح کشت فرا سرزمینی وزارت جهاد کشاورزی دو روز پیش اعلام کرد: در اجرای این طرح محصولاتی همچون ذرت، جو، دانه‌های روغنی سویا و کلزا، کنجاله سویا، گوشت قرمز، شکر، برنج و در صورت نیاز گندم در اولویت ما هستند. همچنین با توجه به مطالعات و پیگیری‌های انجام شده، مناطق مستعد در ۶۲ کشور شناسایی شده است و تدوین برنامه‌ها آغاز شده تا بتوانیم اقداماتی اثربخش داشته باشیم.
فتوحی درباره مشوق‌های کشت فراسرزمینی افزود: براساس آیین‌نامه کشاورزی فراسرزمینی، اولویت پرداخت تسهیلات با افرادی است که کشاورزی فراسرزمینی انجام دهند. افرادی که در کشور‌های هدف می‌خواهند کشت فراسرزمینی انجام دهند برای جذب حمایت‌های تسهیلاتی دولت، می‌توانند اسناد مالکیت زمینی که در کشور‌های دیگر اجاره کرده‌اند را به تایید سفارتخانه‌ها، ثبت اسناد، امور اراضی و یا وزارت کشاورزی آن کشور‌ها برسانند و مدارک تایید شده را به دفتر کشاورزی فراسرزمینی ارایه دهند تا ما آن‌ها را به بانک مرکزی معرفی کنیم.
اما اکنون ایران از نظر میزان کشت فراسرزمینی چه وضعیتی دارد؟ بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، ایران در بخش‌های کوچکی در بعضی کشور‌ها مانند برزیل ۴۰ تا ۵۰ هزار هکتار کشاورزی فراسرزمینی دارد و به دنبال توسعه آن است.
امنیت غذایی از وجوه مهم امنیت ملی است و برخی از کارشناسان خصوصا پس از جنگ روسیه و اوکراین به تأمین امنیت غذایی تأکید می‌کنند. اما از آنجا که هرگونه سرمایه‌گذاری در این حوزه نیازمند آگاهی سرمایه‌گذاران از شرایط و اوضاع کشور هدف از نظر نحوه تملک و اجاره اراضی و قوانین مرتبط با آن‌هاست، لازم است سفارتخانه‌های ایران در کشور‌های هدف، با جمع‌آوری و تدوین اطلاعات مورد‌نیاز سرمایه‌گذاران به اعمال حمایت‌های لازم از آن‌ها در قالب یک شیوه مشخص بپردازند. نحوه جذب این محصولات به داخل کشور، مطالعات سازمان‌یافته‌ای در زمینه ایجاد یک سازوکار بازرگانی بین‌المللی از سوی مراجع ذی‌ربط دولتی با مشارکت بخش خصوصی صورت پذیرد. همچنین کارشناسان تاکید می‌کنند که برای نحوه جذب این محصولات به داخل کشور، مطالعات سازمان‌یافته‌ای در زمینه ایجاد یک سازوکار بازرگانی بین‌المللی از سوی مراجع ذی‌ربط دولتی با مشارکت بخش خصوصی صورت پذیرد.
برای موفقیت در سیاست‌های کشت سرزمینی نیاز است به شرایط اقلیمی و آب و هوایی و استعداد‌های هر کشور توجه شود. بر اساس اعلام مجتبی پیری، فعال کشت فراسرزمینی ایران اکنون در کشوری مثل قزاقستان برای تولید غلات موفق بوده است، اما در کشوری مثل آذربایجان موفقیتی برای تولید نداشته اند. در حالیکه می‌شد به جای وارد شدن به تولید محصول زراعی، در آنجا از مراتع بسیار مناسب برای تولید دام سبک و گوشت گوسفند اقدام کنند. چرا که برخی کشور‌ها در خصوص محصولات باغی مزیت دارند و برخی دیگر محصولات زراعی و غلات دارند.
در حال حاضر، اما در برنامه توسعه هفتم کشور به این موضوع اشاره شده است، اما فعالان این حوزه ادعا می‌کنند در کشور‌های قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان به موضوع کشت فرامرزی ورود پیدا کردند، اما چون مورد حمایت دولت قرار نداشتند متاسفانه دست خالی بازگشته و حتی سرمایه‌شان را از دست دادند. مواردی که آنان ادعا می‌کنند مورد حمایت قرار نگرفتند اخذ تعرفه ۲۰ درصد گمرکی هنگام بازگشت محصول به داخل کشور بود که به این محصولات در قالب واردات نگاه می‌شود. از سوی دیگر باید برنامه‌هایی برای انبارداری و بحث قرنطینه آن لحاظ کرد تا بیماری‌ها و آفات کشاورزی وارد کشور نشوند.
