پرسه‌ای در اقلیمِ ژانرهای سینمایی/ بخش دوم، ژانر کمدی
المیرا ندائی
بیانِ هنرمندانه و نقادانه‌ی یک موضوع، با استفاده از حس شوخ طبعی و به شیوه‌ای تفکر برانگیز «طنز» نامیده می‌شود.
طنز ماهیتی پیچیده و چندلایه دارد و به هدفِ اصلاحِ معضلات و کاستی‌های نامطلوب در یک جامعه به رشته‌ی تحریر در می‌آید.
قدمت طنز در ادبیات فارسی به قدمت ادبیات کهن در ایران باستان است و این نمایانگر ارزشی بنیادی به نام شادی در فرهنگِ ایرانی است.
اگر طنز از چارچوب‌های اخلاقی تعریف شده‌اش خارج شود، تبدیل به «هجو» و یا «هزل» می‌شود.
در هجو، هدف به استهزا گرفتن فرد یا جریانی به منظورِ تخریب هویت و ذات آن است و در هزل، نویسنده با استفاده از الفاظِ رکیک، مضامینِ غیراخلاقی و خلاف ادب سعی در خنداندن مخاطب دارد.
در کل، طنز هنری مکتوب است که اجرای آن در گونه‌های نمایشی مانند سینما، تئاتر و یا تلویزیون، «کمدی» نامیده می‌شود.
کمدی واژه‌ای با ریشه‌ی یونانی است که معرفِ جشن‌های کهن در یونان باستان است؛ جشن‌هایی که با رقص، پایکوبی و آوازخوانی همراه بوده‌اند و برخی فلاسفه آن را نقطه‌ی مقابل ‘تراژدی’ یا غم می‌دانسته‌اند.
از آغازِ پیدایشِ هنرهای نمایشی، یکی از پرطرفدارترین و تأثیرگذارترینِ ژانرها، ژانر کمدی بوده است. جذابیت این ژانر تنها محدود به خنداندن مخاطب نیست بلکه در این نکته نهفته است که کمدی ابزاری قوی برای ابرازِ هنرمندانه‌ی نقدهای سازنده است. بنابراین برخلافِ ذهنیتِ عمومِ جامعه، هر محتوایی که بتواند مخاطب را به خنده وادارد، کمدی نیست.
ژانر کمدی از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردار است که آن را از سایر ژانرهای سینمایی متمایز می کند. اولین و مهمترین عنصر، اغراق در شخصیت‌ها، موقعیت‌ها و واکنش‌هاست. این اغراق می‌تواند به شکل فیزیکی و یا در بیان دیالوگ‌ها رخ دهد.
دومین عنصرِ ضروری، قرار دادنِ شخصیت‌ها در موقعیت‌های نامتعارف و غیرقابل پیش‌بینی است، به گونه‌ای که تضادِ بین انتظارات و واقعیت منجر به خلق کمدی می‌شود. و در نهایت سومین عنصرِ بارز و برجسته، استفاده از طنز کلامی‌ست.
در فیلمنامه، واژه به واژه‌ی دیالوگ‌ها باید هوشمندانه انتخاب شوند. نویسنده می‌باست خود را ملزم به استفاده از روش‌هایی متنوعی از جمله بازی با کلمات و استفاده از واژگان و اصطلاحات دوپهلو بداند.
بدیهی‌ست که آثارِ تأثیرگذار در ژانرِ کمدی آن دسته آثاری هستند که با قلمی نقادانه و به شیوه‌ای استادگونه، مضمون یا مضامین خاصی را در جامعه نشانه می‌گیرند.
نوشتن آثار کمدی بدون داشتنِ درکی درست از مفهوم طنز، به کار بردنِ مولفه های اساسی ژانر کمدی، و شناخت کافی و وافی نسبت به معضلات جاری در یک اقلیم خاص امری بیهوده است.
این نکته مهم نیز باید در نظر گرفته شود که آثاری که در ژانر کمدی ساخته می‌شوند نسبت به سایر ژانرها، از ریتم سریعتری برخوردارند اما سرعت در ریتم نباید منجر به نمایشِ اثری پر هرج و مرج و بی در و پیکر شود.
مکث‌های قلم نویسنده و فاصله‌گذاری در خلق موقعیت‌های کمیک باید همگی سنجیده و حساب شده باشند.
پس از انقلاب اسلامی، ژانر کمدی در ایران دستخوشِ تحولات بسیار زیادی شد.
شرایطِ جدید فرهنگی و سیاسی باعث شد تا در دو دهه‌ی نخست پس از انقلاب، سازندگان آثار کمدی به سراغ نوعی از کمدی بروند که بیشتر به طور غیرمستقیم به مسائل اجتماعی و خانوادگی می‌پرداختند؛ یکی از نمونه‌های برجسته و ماندگارِ متعلق به این دوره، فیلم کمدی اجتماعی «اجاره نشین‌ها» به کارگردانی زنده‌یاد داریوش مهرجویی است که در سال ۱۳۶۶ ساخته شد.
در دهه‌های بعد تا به امروز، رویکرد طنزآمیزِ سینماگران به مسائل اجتماعی، خانوادگی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی مذهبی، با محدودیت‌های کمتر و کمتری مواجهه بوده است.
مرتفع شدنِ برخی محدودیت‌های سختگیرانه، در ابتدا باعث شکوفایی و بالارفتنِ کیفیت و تنوع در آثار کمدی شد، که آثار ساخته شده در این برهه می‌توان به فیلم «مارمولک» به کارگردانی کمال تبریزی در سال ۱۳۸۲ اشاره کرد که آغازگرِ موجی نو با عملکردی موفق و تاثیرگذار بود. هرچند که متاسفانه با گذر سالها، از تعداد آثار کمدی سطح بالا کاسته شده است و بر تعداد آثار کمدی سطح پایین افزوده شده است.
صرفنظر از زیرشاخه‌های متنوع و وسیع ژانر کمدی، آثار کمدی سطح بالا ضمنِ رعایت تمام قواعد حاکم بر ژانر، دارای مضامین طنزآمیز ظریفی هستند که در لایه‌های زیرین، حرفهای عمیق بسیاری برای گفتن دارند و ممکن است تنها باعث لبخندی محو بر لبان روشنفکران و اهالی مطالعه شوند.
این آثار به قدرتِ قلم نویسنده‌ی آنها، قادر هستند با تلخ‌ترین دغدغه‌های انسانی مانند مرگ نیز شوخی کنند و در عین حال به مخاطب دیدگاهی متفاوت و مثبت در خصوصِ مضمونی تلخ ارائه دهند.
شاید بتوان از فیلم «جهان با من برقص»، به کارگردانی و نویسندگی سروش صحت، به عنوانِ بهترین نمونه‌ی کمدی سطح بالا در سال‌های اخیر نام برد.
از طرف دیگر، آثار کمدی سطح پایین مانند مجموعه‌ی رئالیتی شو «جوکر» ساخته‌ی احسان علیخانی -که پیش‌تر به تفصیل به آن پرداختیم-، عمدتاً به سمت هجو و هزل حرکت می‌کنند و با توسل به لودگی و شوخی‌های توهین‌آمیز و مبتذل، به هر قیمتی به دنبال گرفتن خنده از مخاطب هستند. جای بسی تأسف است که در غیاب سینماگرانِ حرفهای و نامی، ژانر کمدی سطح پایین در سال‌های اخیر تبدیل به پرتکرارترین و پرفروش‌ترین ژانر در مدیوم‌های سمعی و بصری شده است.
در قسمت سوم از مقاله «پرسه در اقلیمِ ژانرهای سینمایی»، به معرفی و بررسی زیرشاخه های متنوع ژانر کمدی خواهیم پرداخت.
با ما همراه باشید.
۱۴۰۳/۰۸/۲۶
